İnsanlık covid-19 ile mücadele ederken dünya gündeminde öncelikle sağlık akabinde tarımsal üretimin sürdürülebilirliği ve gıda güvenliği kavramları güçlü bir şekilde yerini aldı. Zira tarımsal üretimin aksaması, gıda tedarik zincirinde kopmalar yaşanması, sahadaki üreticilerin sağlığının korunamaması bir noktada gıda arz yetersizliği sebebiyle sağlık sorunlarının artmasını tetiklemektedir. Tarımın şuan ki ve gelecekteki önemi tüm ülkelerce anlaşılmış durumda. Salgın sırasında ve sonrasında ülkelerin tarım politikalarını gözden geçirmek zorunda kalacağı bir gerçek. Covid-19 ülkelere kendine yetebilirliğin önemini bir kez daha hatırlattı. Bu noktada Türkiye’nin kendisine yeterli olduğu ve dünyada ihracatta söz sahibi olduğu çok sayıda ürün bulunmaktadır. İlk akla gelenler, fındık, üzüm, kayısı, incir, limon, mandalina, nar, portakal, elma, şeftali, greyfurt, havuç, domates, kabak, biber, hıyar, bezelye, ıspanak, pırasa, lahana, marul, patlıcan. Üretimin büyük bir çoğunluğunu yaş meyve ve sebze üretimi kapsamaktadır. İklimi, biyoçeşitliliği, tarım alanları, ürün deseni ile Türkiye, hem kendi ihtiyacını üretebilir hem de başka ülkeleri de besleyebilecek zenginliğe sahiptir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’ne (“FAO”) göre tarım ürünlerine ilişkin ihracat yasakları getirilmesi, gümrük uygulamalarının sertleştirilmesi, lojistikte yaşanacak muhtemel problemler kimi ülkelerde gıda temininde büyük sıkıntılar yaratacak. Salgın sebebiyle istihdamdaki problemler özellikle yaş meyve ve sebze gibi ciddi bir işgücü ve emek gerektiren ürünler açısından tedarikte büyük problemler yaratacak. Uzmanlar bu noktada Avrupa’nın yaş meyve ve sebze talebinin artacağını öngörüyor. Yaş meyve ve sebzede üretim fazlalığı olan Türkiye ise bu noktada tarımsal faaliyetin aksamadan yürütülebilmesi için mevsimlik tarım işçilerinin konaklama ve sosyal yaşam alanlarının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yapmış olup yapmaya da devam etmektedir. Mevsimlik tarım işçileri ile ilgili il/ilçe komisyonları kurularak gerekli komisyon ve il umumi hıfzıssıhha kurulu kararları alınarak tarımsal faaliyetlerin aksamadan yürütülmesi sağlanmaktadır. Tarımsal üretim sırasında sosyal mesafenin korunması, maske ve eldiven kullanımı, kişisel hijyenin sağlanması, konaklama yerlerindeki yatma düzeni ve sosyal izolasyon mesafeleri, bulundukları alanlarda gerekli hijyenin sağlanması ve ulaşım sırasında uyulması gereken kurallar alınan önlemlerdendir.

Bununla birlikte, FAO 29 Mart’ta yayımladığı raporunda gıda tedarik zincirinde sorun yaşanmaması ve özellikle çiftçilerin üretime devam etmeleri için mali destek verilmesi ve e-ticaret kanallarına erişimlerin sağlanması gerektiğinin altını çizmişti. Türkiye’de bu raporla paralel olarak T.C. Tarım ve Orman Bakanı Dr. Bekir Pakdemirli tarafından Ocak, 2020’de Tarım Orman Şurası Eylem Planı'nda açıklanan ancak covid-19 sebebiyle ertelenen Dijital Tarım Pazarı (“DİTAP”) Sözleşmeli Tarım Portalı tanıtımını gerçekleştirildi. DİTAP, tohumdan çatala kadar olan zincirin takip edildiği, üretim ve tedarikin sağlandığı, planlı üretimin yapıldığı dijital pazar olarak tanımlanmaktadır. Tarım ürünleri değer fiyat üzerinden tüm üreticiler ve alıcılarla online platform üzerinden buluşmakta olup platform Türkiye’deki tarım sektörünün tamamını kapsamaktadır. Platform kooperatiflerin, birliklerin, çiftçilerin, üreticilerin, gübre, tarımsal ilaç, alet- ekipman sektörünün, girdi sağlayanların, finansman sektörünün, sigorta sektörünün, lojistik sektörünün ve alıcının bulunduğu kısaca sektörün tüm paydaşlarının gereksinim duyduğu her türlü ürünün tedarik edileceği bir alt yapıya sahiptir. DİTAP ile sözleşmeli üretim modeli benimsenmiş olup tarımsal planlama sayesinde gıda arz güvenliğinin güçlendirilmesi hedeflenmektedir.

Hali hazırda Türkiye’de pancar, domates, patates, yumurta ve kanatlı üretim sektöründe sözleşmeli üretim yapılmakta olup 5488 sayılı Tarım Kanunu’nun 3. maddesi uyarınca sözleşmeli üretim: “üretici ve yetiştiriciler ile diğer gerçek ve tüzel kişilerin karşılıklı menfaat esaslarına dayalı yazılı akitlerle yürütülen tarımsal üretim şeklini” ifade etmektedir. Tarım Kanunu’nun “Sözleşmeli Üretim” başlıklı 13. maddesi uyarınca: “Bakanlık, tarım sektöründe sözleşmeli üretimin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için gerekli düzenlemeleri yapar. Sözleşmeli üretimi özendirmek üzere üreticilere, bu Kanunla belirtilen desteklerin verilmesinde öncelik tanınır.” Bu doğrultuda 26 Nisan 2008 tarihli 26858 sayılı Sözleşmeli Üretim İle İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (“Yönetmelik”) ve 5 Eylül 2014 tarihli, 29110 sayılı Sözleşmeli Üretim İle İlgili Usûl ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Bakanlık tarafından düzenlenmiş olup halen işbu yönetmelikler doğrultusunda sözleşmeli üretim sağlanmaktadır. Bu doğrultuda sözleşmeli üretim ile DİTAP’ın getirdiği zeminin hukuksal açıdan tekrar değerlendirilmesinde ve sözleşmeli üretime ilişkin mevzuatın güncellenmesinde yarar bulunmaktadır. Çalışmamızda DİTAP ile getirilen sistem Yönetmelik uyarınca değerlendirilecektir.

Yönetmelik ile sözleşmeli üretimin belirli usul ve esaslar çerçevesinde düzenlenerek verim ve kalitenin arttırılması, tarımda sürdürülebilirliğin sağlanması, standartlara uygun ürün elde edilmesi, planlı üretim yapılması, yeni üretim teknikleri konusunda bilgi aktarılması ve özendirici olunması amaçlanmıştır. Yönetmelik “Tarımsal Üretim Sözleşmesi” usul ve esaslarını kapsamaktadır. Yönetmelikte Tarımsal Üretim Sözleşmesi sözleşmeli üretime konu olan ürünün cinsi, miktarı, fiyatı veya fiyatlandırma yöntemi, üretim şekli, teslim tarihi gibi hususları içeren ve bu Yönetmelik esaslarına göre düzenlenen taraflar arasındaki sözleşme şeklinde tanımlanmıştır. Yönetmelik m. 5 fıkra 1 uyarınca üretici ile alıcı bu maddenin dördüncü fıkrasında belirtilen tüm bilgi ve hükümleri içeren bir sözleşme imzalar. Sözleşme, bir nüshası üreticide, bir nüshası alıcıda ve bir nüshası da Bakanlık il/ilçe müdürlüğünde kalacak şekilde 3 nüsha halinde düzenlenir. Bakanlık tarafından yapılan DİTAP tanıtımında da platforma aktarılabilecek çok fazla sözleşme olduğu açıklanmıştır.

Yönetmelik m. 5 fıkra 2 uyarınca hali hazırda var olan sistemde sözleşmeli üretim yapılacak işletmenin çiftçi kayıt sistemine ve/veya tarımsal üretim kayıt sistemine kayıtlı olma şartı aranmaktadır. Yönetmelikte işbu sözleşmenin yazılı olarak yapılmasının zorunlu olduğu belirtilmiştir. Bu husus şekil serbestisi ilkesine aykırılık oluşturmaktadır. Zira 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu m. 12 uyarınca sözleşmelerin geçerliliği, kanunda aksi öngörülmedikçe, hiçbir şekle bağlı değildir. DİTAP FAZ 1’de ise sözleşmelerin elektronik ortamda imzalanıp arşivleneceği, FAZ 2’de sözleşmenin kıymetli evraka dönüşeceği, sözleşmenin merkezi kayıt kuruluşu aracılığıyla kayıt altına alınacağı bildirilmiştir.

Yönetmelik m. 5 uyarınca sözleşmeli üretime ilişkin tüm sözleşmelerin bu yönetmelik uyarınca hazırlanmasının zorunlu olduğu belirtilmiştir. Bu madde uyarınca ürün, miktar, hasat tarihi, ürün bedelinin ödeme zamanı ve şekli, alıcı tarafından üreticiye yapılacak nakdi avans, üretim yeri, fire oranı, ek teknik şartname, tartım yeri ve nakliyeci, sözleşmenin geçerlilik süresi, doğal afetler ve salgın hastalık durumlarında zarara kimin katlanacağı, organik ve iyi tarımın yapılıp yapılamayacağı ve sair hususların sözleşmede kararlaştırılması zorunludur.

Ancak Yönetmelikte yer alması zorunlu olduğu belirtilen sözleşme şartlarında üreticinin alıcının denetimine girmesinin benimsendiğini ortaya koyulmuştur. Zira Yönetmelik m. 5 fıkra 4 “p” bendi uyarınca ürünün yetiştirilmesi ile ilgili plan ve bilgilerin yer aldığı teknik şartnamenin sözleşmede yer alması gerektiği belirtilmiştir. Yine “r” bendi uyarınca üretim faaliyetlerine ilişkin birçok hususun üretici tarafından alıcıya rapor edilmesini düzenleyen ek bir teknik şartnamenin sözleşmede yer alması zorunludur. Üreticinin alıcı denetimine girmesinin getirebileceği bir sorun yönetmeliğin üretim yaptıran şirketlerin ürünlerin kalite ve tutarındaki denetimini kolaylaştırması sebebiyle büyük çiftçiler ile çalışmayı tercih edebilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu hususta küçük çiftçiliğin azalmasında ve DİTAP platformunda yerini alamamasına sebep olabilecektir. Nitekim DİTAP da üreticiler seçtikleri bölgedeki çiftçilere sms ile teklif gönderebilmekte, bu teklifte fiyat ve mal kabul kriterlerini belirtmektedir. Bu bölgede yer alan çiftçiler ise herhangi bir kısıtlamaya tabi olmadan karşı teklif sunabilmektedir.

Yönetmelik m. 5 fıkra 4 “ş” bendinde üreticinin ve alıcının, sözleşmenin hüküm ve şartları ile sözleşmeye ek teşkil eden her türlü belgeyi karşı tarafın izni olmaksızın herhangi bir üçüncü şahsa vermeyeceği belirtilmekle birlikte alıcı yaptığı birden fazla sözleşme ile piyasa bilgisine sahip olurken üreticinin piyasayı öğrenmesi alıcının iznine tabi kılınmıştır. Bu noktada DİTAP platformu tanıtımında sözleşme koşulları karşılıklı olarak yerine getirildikten sonra hem alıcı satıcıyı hem de satıcını alıcıyı değerlendirilebilmesi, ayrıca alıcı-satıcı-ürün- bölge bazında makro-mikro veriler içeren pek çok raporun kullanıcılara imkan olarak sunulacağının açıklanması bu noktada üreticilerin de piyasa bilgisine sahip olması açısından atılan bir adım olarak değerlendirilebilir.

Yönetmelik m. 5 fıkra 4 “c” bendi uyarınca sözleşme ile belirlenen miktarın yalnızca alıcıya satılabileceği ve alıcının sözleşmeye uygun olarak belirtilen ürünü önceden belirlenen zaman takvimine uygun olarak satın almak zorunda olduğunun sözleşmede yer alması zorunludur. Bu noktada DİTAP ile getirilen sistemde sözleşmeli üretimde cayma konusunun yeniden düzenlenmesi gerektiği ilgililerce belirtilmektedir. Öne sürülen tekliflerden biri ise caymayı önleyici sözleşme bedelinin bir kısmının üretim sezonu boyunca depozito olarak bankada tutulmasıdır.

Yönetmelik m. 5 fıkra 4 “ç” bendinde Tarım Kanunu m. 9 uyarınca çıkarılan 8 Eylül 2006 tarihli "Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmelik" çerçevesinde sertifikalandırılmış ve alıcı tarafından tayin edilmiş olan kişilerin veya alıcının, üretim yerlerini üretimin her safhasında kontrol yetkisinin bulunduğunun sözleşmede yer alması zorunludur. DİTAP tanıtımında ise Bakanlık tarafından yapılan açıklamada tarafların talebi halinde sertifikalı tarım danışmanlarının eğitim ve kontrol süreçlerinde de etkin rol alacağı, talep halinde sistem üzerinden tarım danışmanlarını kiralamanın mümkün olduğu ifade edilmiştir.

Yönetmelik m. 5 fıkra 4 “f” bendi uyarınca alıcı tarafından sözleşme karşılığı yapılan üretim faaliyetleri ile ilgili her türlü girdi ve nakdi avansın bu sözleşmeli üretimin yapılacağı yerin dışında kullanılamayacağının sözleşmede yer alması zorunludur. DİTAP platformuyla FAZ 2 için öngörülen sistemde de tohum, gübre ve ilaç gibi girdiler için ayni avans planlamasının yapılabileceği açıklanmıştır.

Yönetmelik m. 7 uyarınca sözleşmeye tabi ürünlerin üretici ve/veya alıcı tarafından Tarım Sigortası yaptırılmasının isteğe bağlı olduğu 5 Eylül 2014 tarihli Sözleşmeli Üretim İle İlgili Usûl Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ile düzenlenmiş olup bu doğrultuda DİTAP Faz 2’de de finansal riskleri içeren sigorta yapısının oluşturulacağı ifade edilmiştir.

5488 sayılı Tarım Kanunu’un tarım politikalarının ilkelerini belirten 5. Maddesi uyarınca özel sektörün rolünün artırılması söz konusu ilkelerden biri olup bu doğrultuda Bakanlık tarafından yapılan DİTAP tanıtımında işin özel sektör tarafından yürütülmesi gerektiğine inanıldığı, platformun serbest piyasa koşullarında büyütülmesi planlanarak devamında işletmesinin TOBB tarafından yürütülmesi sağlanacağı, zira DİTAP’ında bir nevi borsa olduğu belirtilmektedir. DİTAP platformuna ilk girecek zincir marketin ise Migros olduğu açıklanmıştır. Ayrıca covid-19 ile öngörülen Avrupa’daki yaş meyve ve sebze talep artışının öngörülmesiyle birlikte ihracata katkı sağlaması için DİTAP’ın FAZ 2’de İngilizce versiyonunun oluşturulak bir diğer ifade ile dijital tarım pazarının yurt dışına açılacaktır. DİTAP tanıtımda platforma ilişkin şu bilgilere yer verilmiştir:

“Dijital tarım pazarına hem alıcı hem de satıcı olarak kayıt olabilirsiniz. Henüz üretim aşaması başlamamış tarım ürünü için talep oluşturulabilir. Talep oluşturulmak istenen ürün seçilir. Bu talep için ödeme, teslim alma, finans kaynağı, paketleme, nakliye sahipleri seçilir. Hangi tarih aralığında tekliflerin değerlendirileceği ve istenen teslimat başlama tarihi seçilir. Ödeme vadesi, sigorta önerisi, teslimat periyodu seçilir. Talep edenin fiyat koşulları ve mal kabul kriterleri tanımlanır. Son olarak talep edilen miktar ve istenirse teklif için bölge kısıtlaması yapılabilir. İstenilen bölgedeki çiftçilere SMS ile bilgi göndermek isteyip istemediği teyidi alınır. Bölgedeki satıcılarımızdan bir kullanıcı hesabı ile sisteme giriş yapalım. Az önce açtığımız talebi seçelim. Teklifimizin geçerlilik tarihini belirliyoruz. Teklif vermek istediğimiz araziyi, nakdi-ayni avans seçimimizi belirtiyoruz. Organik tarım yapalım, fiyat koşullarında değişiklik önerelim. Teklif oluştur dediğimizde artık teklifimiz talep sahibine iletiliyor. Daha önce girdiğimiz talebin teklif verme tarihi geldiğinde sisteme giriyoruz. Sipariş oluşturmaya uygun taleplerimiz listeleniyor, talebimizi seçiyoruz ve talebimize gelmiş tüm teklifler listeleniyor. Yine pek çok bilgi talepten ve tekliften otomatik olarak geliyor. Üreticimiz fiyatta değişiklik önermiş. Karşılıklı anlaştığımız teslimat başlama ve bitiş zamanlarını- avans ve teslimat esneklik oranlarını belirliyoruz. Sipariş oluştur dediğimizde hemen sözleşme oluşturmak isteyip istemediğimizi seçiyoruz. Artık talebimize teklif veren üreticimiz ile tüm şartlarda anlaştık ve Tarımsal Üretim Sözleşmesi oluştu. Sözleşme koşulları karşılıklı olarak yerine getirildikten sonra hem alıcı satıcıyı hem de satıcı alıcıyı değerlendirir. Ayrıca alıcı-satıcı-ürün- bölge bazında makro-mikro veriler içeren pek çok rapor kullanıcılara imkan olarak sunulmaktadır. Böylece ilerleyen zamanlarda karar destek sistemleri ve planlama araçları için girdiler üretilmektedir. Uydu görüntüleri ile sözleşmeye uygun üretim yapılıp yapılmadığı da raporlanabilmektedir.”

Kaynakça:
5488 sayılı Tarım Kanunu
26 Nisan 2008 tarihli 26858 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Sözleşmeli Üretim İle İlgili Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik
5 Eylül 2014 tarihli, 29110 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Sözleşmeli Üretim İle İlgili Usûl ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik
8 Eylül 2006 tarihli TarımsalYayım ve Danışmanlık Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmelik

İlker Kılıç, Özgür Bor,Sözleşmeli Tarım, Devlet ve Hukuk, TBB Dergisi, Sayı 86, 2009